Pasta: 06432.021Título: New Internationalist, The Bulletin, The Jakarta Post, Jakarta Television Network, The Observer, Sunday Times, Independent, Independent on Sunday, Daily Mail, Pelita, Antara, Kyodo, Reuters, The Boston Globe, The Australian, Lusa, AFP, The Age, Utne reader, The Dominion.Assunto: Massacre de Santa Cruz, detenções, violação de Direitos Humanos, Indonésia, posição do Governo do Canadá, ABRI, Suharto, Portugal, ONU, Boutros-Boutros Ghali, tortura, Australia, manifestações, comunidade internacional, Mário Carrascalão, Governo japonês, parlamento indonésio, governo francês, reforço policial em Timor-Leste, demonstrações na Embaixada da Indonésia em Camberra, Carlos Filipe Ximenes Belo, Xanana Gusmão, Amnistia Internacional, opressão, Nova Zelândia.Data: Janeiro de 1992 - Maio de 1992Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - TAPOLTipo Documental: IMPRENSA Página(s): 49
06432.021
IMPRENSA
Pasta: 06486.003Título: TAPOL, Australian Broadcasting Corporation, Público, Diário de Notícias.Assunto: Entrevista de Robert Domm a Xanana Gusmão, situação militar em Timor-Leste, mobilização forçada da população, armamento utilizado pelas tropas indonésias, estratégias da resistência, vítimas, comunicação, organização política da resistência, organizações clandestinas, filosofia política da resistência, relações com grupos políticos timorenses, UDT, Mário Carrascalão, estudantes timorenses, Igreja Católica, Direitos Humanos, fundos de cooperação, cultura tradicional timorense, mulheres, mudanças políticas no mundo, ONU em Timor-Leste, tratado GAP, Vaticano, propostas de paz. Entrevista de Robert Domm editada, percurso do jornalista. Entrevista TAPOL a Xanana, ABRI, mudança da situação em Timor-Leste, visita de missão parlamentar portuguesa, movimento democrático indonésio. Entrevista por Rui Araujo, Lusitania Express, FALINTIL, Ximenes Belo, Portugal, CNRM, entrevista por Oscar Mascarenhas, José Ramos Horta, presidência portuguêsa EEC, igreja portuguesa.Data: Setembro de 1992 - Novembro de 1992Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - TAPOLTipo Documental: IMPRENSA Página(s): 99
06486.003
IMPRENSA
Pasta: 06494.017Título: Suara Karya, Pelita, The Jakarta Post, Kompas, Far Eastern Economic Review, Suara Pembaruan.Assunto: Minoria étnica chinesa, Estratégia de implementação em Jawa, TNI, ABRI, discurso incompleto do Ministro da Defesa Benny Murdani em Dili, introdução de Mário Carrsacalão, objecções do Ministro e Secretário de Estado Moerdiono a uma viagem em massa de sino descendentes a um evento desportivo em Beijing, reabertura das relações diplomáticas entre China e Indonésia, questão da cidadania dos sino descendentes, naturaização, processo de autorização para a deslocação das 1.500 pessoas a Beijing, maior acesso a sino descendentes aos serviços académicos e militares, consenso nacional para a assimilação da minoria étnica chinesa, 300.000 sino descendentes em situação illegal, Rudini, acesso de sino descendentes ao ABRI.Data: Junho de 1990 - Novembro de 1990Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - TAPOLTipo Documental: IMPRENSA Página(s): 26
06494.017
IMPRENSA
Pasta: 06436.027Título: The Jakarta Post, Far Eastern Economico Review, Jornal de Notícias, The Time, Newsweek, Editor, Le Monde, The Globe and Mail, Ottawa Citizen, The Weekend Australia, AP, Tempo, Reuter, The Sydney Morinig Herald, Camberra Times, The Charlatan, Kompas, Australian.Assunto: Timor Gap, negociações entre Australia e Indonésia. Mário Carrascalão, religião e cultura em Timor-Leste, manifestações, Xanana Gusmão abandona liderança da FRETILIN, José Ramos Horta, restruturação da resistência timorense, Igreja, visita do Papa a Timor-Leste e Indonésia, posição do Governo de Canadá perante Timor-Leste, massacres, violação de Direitos Humanos, posição do Governo australiano, ONU, política indonésia de desenvolvimento em Timor-Leste. Suharto, Amnistia Internacional, detenção de timorenses durante a visita do Papa, presidência indonésia, bispos indonésios na visita do Papa, actividades do exército indonésio em Timor-Leste, ABRI.Data: Outubro de 1989 - Novembro de 1989Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - TAPOLTipo Documental: IMPRENSA Página(s): 63
06436.027
IMPRENSA
Pasta: 06436.029Título: The Sunday Herald, Sunday Territorian, The Washington Post, The Jakarta Post, East London Advetiser, Northern Territory News, Reuters, The Guardian, Far Eastern Economic Review, La Stampa, The Independent, The Guardian, La Repubblica, The Times, Le Monde, International Herald Tribune, DPA, The Washington Post, The New York Times, Los Angeles Times, AFP, AP, UPI.Assunto: Timor Gap, visita do Papa João Paulo II a Timor-Leste, massacre de Ablibo, Ximenes Belo, Ali Alatas, violência durante a visita do Papa, Portugal, Mário Soares, violação de Direitos Humanos em Timor-Leste, ocupação indonésia, exploração do petróleo,manifestações de solidariedade, resistência armada timorense, visita de deputados portugueses a Timor-Leste, Carlos Filipe Ximenes Belo, apelo do Papa ao respeito dos Direitos Humanos, Indonésia mussulmana, confrontos entre forças indonésias e guerrilhas timorenses.Data: Março de 1989 - Novembro de 1989Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - TAPOLTipo Documental: IMPRENSA Página(s): 81
06436.029
IMPRENSA
Pasta: 06442.022Título: The Age, The Weekend Australian, Far Eastern Economic Review, Agência France Press, Agência Reuters, Asia Focus, The Australian, The Jakarta Post, International Herald Tribune; The Sydney Morning Herald, The Guardian, The Northern Territory NewsAssunto: TimorGap; Austrália; solidariedade; Nações Unidas; Portugal; economia; manifestações; Igreja; CCET; persiguição religiosa; mulheres; cartoons; Bali; FRETILIN; URSS; CVI; Mario Carrascalao; Hawke; Mochtar K.; encontro; países não alinhados; África; Almeida Santos; Jaime Gama; pobreza; poluição; Irian Jaya; Robin Osborn; AETA; EUA; Jill Jolliff; Atauro; GPK; guerrilha; Genebra; ASEAN; AIPO; Chissano; declaração de Luanda; ACTUData: Agosto de 1985 - Outubro de 1985Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - TAPOLTipo Documental: IMPRENSA Página(s): 47
06442.022
IMPRENSA
Pasta: 06442.024Título: Afrique-Asie, The Times of Papua New Guinea, Guardian, The Age, Sunday Territorian, The Australian, Northern Territory News, The West Australian, New Straits Times, Financial ReviewAssunto: Mochtar; Dos Santos; ASEAN; Nações Unidas; Mario Carrascalao; Igreja; CCA; PGI; solidariedade; FRETILIN; conferência ministerial dos países não alinhados; Alcatiri; telecomunicações; Irian Jaya; guerrilha; Ali Alatas; Nações Unidas; George Shultz; Bill Morrison; Xanana Gusmão; Suharto; Sutanto; Mahatir; Dalrymple; crianças; detenções; Pat Walsh; tribunal; FRETILIN; Balibo; manifestações; bispo D. Ximenes Belo; prisão; resistência armada; TimorGapData: Setembro de 1985 - Outubro de 1985Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - TAPOLTipo Documental: IMPRENSA Página(s): 34
06442.024
IMPRENSA
Pasta: 06460.010Título: The Canberra Times, The Sydney Morning Herald, The Age, The West Australian, The Daily News, De Waarheid, Rádio Hilversum, Tribune, Le Monde, Jornal de Notícias, Telegraph, Rádio Difusão Portuguesa, The Australian, Parade Magazine, The Washington Post, TrouwAssunto: FRETILIN; resistência armada; Hawke; Jill Jolliffe; Depo-Provera; regras da ALP; CVI; Igreja; solidariedade; Partido Trabalhista; Hayden; Nações Unidas; Jose Gusmao; Mario Carrascalao; genocídio; fome; Papua Nova Guiné; Broderick; Suharto; mulheres; paz; vistos; rebeldes; Mochtar; negociação de cessar-fogo; John Hamilton; Jose Gusmao; Roque Rodrigues; Purwanto; massacre; assassinatos; genocídio; ASEAN; tortura; AI; Lord Avebury; APODETI; Arnaldo dos Reis; relatórios; Reagan; manual indonésio; GPK; jornalistas; Xanana Gusmão; BHP; TimorGap; ASIO; Grã-Bretanha; criança; CIA; pobreza; urânio; Tom Uren; NSW; Nick BolkusData: Maio de 1983 - Julho de 1983Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - TAPOLTipo Documental: IMPRENSA Página(s): 81
06460.010
IMPRENSA
Pasta: 06460.012Título: The Sydney Morning Herald, The Australian, International Herald Tribune, Utusan Malaysia, Onze Wereld, The Age, Jornal de Notícias, The Canberra Times, Australian Information Service, Expresso, Boletim CARPAAssunto: Ramos Horta; Xavier do Amaral; resistência armada; UDT; NATO; propaganda indonésia; Sinclair; ALP; Portugal; ASEAN; solidariedade; McIntosh; Howe; Murdani; guerrilha; Mario Carrascalao; Nicolao Lobato; Hayden; D. Charles; Suharto; BHP; TimorGap; resolução das Nações Unidas pró-independência; genocídio; Igreja; Viqueque; ocupação militar; fome; tortura; mortes; assassinatos; Jill Jolliffe; crimes de guerra; Purwanto; Xanana Gusmão; economia; Lord Avebury; Preston; Morrison; entrevista a Hawke; manifestações; protestos; relatório de uma delegação do Parlamento Australiano; AI; carta de Sousa Gama; Murdani; canibalismo; Picken; Ken Fry; plano de paz da FRETILINData: Agosto de 1983 - Setembro de 1983Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - TAPOLTipo Documental: IMPRENSA Página(s): 38
06460.012
IMPRENSA
Pasta: 06460.014Título: The West Australian, The Age, The Canberra Times, The Sydney Mornig Herald, De Waarheid, Far Eastern Economic Review, Tribune, Trouw, De Volkskrant, Canada Asia Currents, Blätter des iz3w.Assunto: Igreja; solidariedade; Austrália; AFCOA; J. Birch; Murdani; CVI; Nações Unidas; Portugal; Bill Morrison; Queiros de Barros; PNG; Purwanto; Mario Carrascalao; Meti; Rudito; FRETILIN, resistência armada; Mochtar; James Dunn; McIntosh; Missen; Nações Unidas; solidariedade; censura; encontro de Timor-Leste; Abílio Araújo; guerrilha; Peter Hastings; PNG; ALP; Jose Luis Guterres; Portugal; CVI; relatórios; Bill Hayden; ASEAN; Cambodja; Mahathir; Malásia; terror; Aministia Internacional; Carmel Budiardjo; ABRI; ofensiva militar de SET; 18.AGO.1983; Bispo D. Martinho da Costa Lopes; campos rebeldes; delegação Parlamentar Australiana; Jill Jolliffe; Pat Walsh; Atauro; PNG; cartoon; refugiados; Xanana Gusmão; RuditoData: Julho de 1983 - Outubro de 1983Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - TAPOLTipo Documental: IMPRENSA Página(s): 38
06460.014
IMPRENSA
Pasta: 06463.030Título: Anarchist Review Freedom, The Herald, Signar Harapan, The Asian Wall Street Journal, The Age, The Canberra Times, The Times, Northern Territory News, National Catholic Reporter, Manadsbulletiner, The New York Times, The Washington PostAssunto: FRETILIN; Nações Unidas; Portugal; Austrália; EUA; KOPKAMTIB; TAPOL; Reino Unido; Mochtar; CVI; fome; resistência armada; média; solidariedade; Igreja; MASRI; Exército Nacional da Indonésia; auto-determinação; Mario Carrascalao; Atauro; ICRC; Manuel Tilman; G. Whitlam; Pym; UNDC; descolonização; CE; Irian Jaya; genocídio; Gonçalves; PNG; OPM; Peter Rodgers; J. Freeman; ACFOA; CCJP; A. P. Kalangie; F. Xavier Lopes da Cruz; CRS; agricultura; economia; crianças; imprensa; Rod Nordland; Golkar; diplomacia; UDT; militares; ACR; Vaticano; D. Durenberger; encontro entre Regan e SuhartoData: Março de 1982 - Outubro de 1982Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - TAPOLTipo Documental: IMPRENSA Página(s): 51
06463.030
IMPRENSA
Pasta: 06463.023Título: The Asia Record, The Boston Globe, The New York Times, Far Eastern Economic Review, Agência Associated Press Australiana, The Age, The Guardian, Tempo, Canberra Times, Agência Reuter, The Australian, Frankfurter Allgemeine Zeitung, The West AustralianAssunto: Falsificação de documentos; chineses; Portugal; Nações Unidas; solidariedade; Austrália; violação dos Direitos Humanos em Timor-Leste; Doug Anthony; média australianos; senado australiano; documentos do Congressional Record; Paul Tsongas; Igreja; massacre; violência; Reagan; Natal; o debate sobre Timor-Leste; fome; crianças; Pinto Balsemão; genocídio; resistência armada; economia; anexação; silêncio; UDT; fome; FRETILIN; refugiados; Jill Jolliffe; morte; relatórios; Irian Jaya; Sá Carneiro; Tanzânia; Mário Soares; Partido Socialista Português; General Nasution; tortura; Suharto; campanha de pacificação; assassinato de cinco jornalistas; Tony Stewart; Greg Shackleton; Grã-Bretanha; relatório secreto; descolonização; John Wheeldon; documentos militares revelados pelo Governo Português; UNCHRData: Janeiro de 1981 - Dezembro de 1981Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - TAPOLTipo Documental: IMPRENSA Página(s): 51
06463.023
IMPRENSA
Pasta: 08023.046Título: Entrevista a Maria da Costa Oliveira no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Situação em Lacló quando surgiram os partidos.
Como planearam os líderes da Fretilin em Lacló (no período do golpe); negoceiam, oferecendo búfalo para evitar a morte.
Fugindo para o mato, a delegada da OPMT tinha 15 anos. Como organiza, etc. naquele período de tempo.
Como chamam as pessoas de traidores, exemplo de alguns castigos, morte. Reflexão, fortes críticas.
Chegada de bombardeiros, as pessoas fogem e econdem-se. Captura quando foram cercados pelo inimigo.;
[Tétum: Oinsa situasaun iha Laclo wainhira partidu sira hahu.
Oinsa atu oho Fretilin ninia boot iha Laclo (tempu Golpe); negosiasaun, ofrese karau atu evita.
Halai ba ai-laran, delegada OPMT ho 15 anos. Oinsa organisa, etc. iha tempu neba.
Oinsa bolu ema traidor, ejemplu balu castigo, oho. Refleksaun, kritika makaas.
Oinsa aviaun mai, oinsa halai no subar. Kaer wainhira bapak halehu.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.046
Audio
Pasta: 08023.130Título: Entrevista a Gilman Assunção Exposto Santos no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Nascido em Ermera. Estudou em Díli.
É adepto da UDT, fugiu até Atambua no contra-golpe. Abriu as portas da prisão para os presos da Fretiin.
Regressa a Timor-Leste, foi a Baucau de barco a 7-12-1975 juntamente com a tropa indonésia. Foi Partisan, percorrendo todo Timor. Em Ainaro: elementos da Fretilin feridos nos tiroteios, foram levados para Díli.
Em 1977 casou com Armandina Gusmão, irmã (+nova) de Xanana.
Em 1979 trabalhou para CRS (Christian Relief Service), procurando salvar as pessoas, como o Adriano Gusmão (guarda-costas do Nicolau Lobato), população de Maubisse. Como conseguia salvar.
De 1981 a 1983 a comvite dos militares indonésios ia esclarecer as pessoas para não trabalharem na rede clandestina porque esta tem ligação com Xanana.
A TNI trouxe o Oka (o Oka creio ser o mesmo que Venâncio Ferraz; é uma questão de investigar) para a sua casa para se habituarem ao Contacto de Paz. Obtiveram informações de Xanana através de fotografias.
Contacto familiares na Australia; perseguido por causa disso.
Inicia (aqui deve ser a Armandina inicia; será) rede clandestina com Xanana quando o seu marido foi ensinar no Externato, encontra-se com D. Aliança Araújo.
Recebeu uma carta que reconheceu a caligrafia quando wenviou coisas para Ainaro.
Plano de trazer Xanana Gusmão para Díli na preparação da visita dos parlamentares português; quer encontrar-se.
Em 1991 foi com o marido da Dona Aliança Araújo, encontar-se com o Padre Barreto.
Escondendo Xanana debaixo de um colchão até a casa em Lahane (era transportado de camioneta de Ainaro).
Mudou para Balibar, toda a família foi ao seu encontro. Grande emoção. Depois, não se sentindo seguro, mudou de novo.
O Padre Mário Belo transportou Xanana para Ermera. Xanana ia no táxi do Mateus atravesando Díli.
Em 1992: quando TNI deteve o Belmiro, dói descoberta a rede.
O Florentino Sarmento, chefe de Etadep, é que dava grande apoio.
De 1988 a 1989 encontra ligação e conhece a ligação de Xanana com Jerónimo da Silva, e Constâncio Pinto.
Contstâncio Pinto transporta Xanana para se encontrar com jornalista japonês numtáxi em Díli, o jornalista assustado, ficou de boca aberta.
Em 1979 juntamente com Chico Borolaku (preso em Flamboyan, Baucau), e consegue alguma ajuda.
Soube da detenção do Xanana já era tarde. A polícia cercou a casa até ao dia seguinte e ira ba Polres (Quartel Geral da Polícia). Foi interrogado durante seis meses.
Rui Lopes pediu para o libertar mas não conseguiu. Teve alguma ajuda de Simbolon.
Frustração no encontro em Atambua em 1975. conflito entre Mário e João Carrascalão.;
[Tétum: Moris Ermera. Escola Dili.
Partidu UDT, halai to’o Atambua iha Kontra-Golpe. Loke odamatan ba presos Fretiin sira
Tama fali Timor Leste, sai ro ba Baucau 7 / 12 / 1975 hamutuk ho tropa Indonesia. Tama Partisan, lao Timor tomak. Ainaro: oinsa ema Fretilin hetan tiru kanek, lori ba Dili.
1977 kaben ho Armandina Gusmao, Xanana nia aliin feto.
1979 servisu ho CRS, hahu salva ema, exemplu Adriano Gusmao (guarda-costa Nicolau Loubato nian), populasaun husi Maubisse. Oinsa konsege salva.
1981 - 1983 konvite husi militar Indonesia ba esclarecimento katak labele halao klandestinidade tanba sira nia relasaun ho Xanana.
TNI lori Oka mai tan sira nia uma atu toman sira iha Kontak Dame nia laran. Hetan informasaun Xanana nia ho fotografias.
Kontaktu ho maluk sira iha Australia; perseguisaun nebe hetan.
Hahu klandestinidade ho Xanana bainhira ninia kaben ba hanorin excola iha Externato, hasoru malu ho Dona Aliança de Araujo.
Simu karta ebe rekonhece kaligrafia, haruka sasan ba Ainaro.
Planu lori Xanana Gusmao mai Dili tanba preparasaun ba visita membru Parlamentu Portugues sira, hakarak hasoru.
1991 ba ho Dona Aliança Araujo nia lain, hasoru liu Padre Barreto.
Oinsa protégé Xanana iha dalan ho colchão iha leten. To’o uma iha Lahane.
Muda fali ba Balibar, famiila tomak ba hasoru nia neba. Emosaun. Depois, la seguro: tenki muda fali.
Padre Mario Belo nebe lori Xanana ba Ermera. Xanana sai Mateus ninia taxi atu atravessa Dili.
1992: kuandu ema TNI kaer Belmiro, deskobre rede.
Florentino Sarmento chefe Etadep mak fo apoo makaas.
1988 – 1989hetan ligasaun no conhece ligasaun Xanana nian hanesan Geronimo da Silva, ho Constancio Pinto.
Contstancio Pinto tula Xanana ba hasoru malu ho jornalista Japones iha taxi laran iha Dili, jornalista hakfodak, lakon kolia.
1979 hamutuk ho Chico Borolaku (preso iha Flamboyan, Baucau), konsege ajuda ruma.
Hatene ema kaer Xanana lorokraik ona. Polisia halehu uma loron seguinte no sira ba Polres. Inkeritu makaas fulan neen.
Rui Lopes lobi atu libera nia, la konsege. Hetan Tulun ruma husi Simbolon.
Frstrasaun nebe hasoru iha Atambua iha 1975. Konfliktu entre Mario no Joao Carrascalao oinsa.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.130
Audio
Pasta: 08023.128Título: Entrevista a Aleixo da Silva (Cobra) no programa radiofónico Tuba Rai Metin - Parte IAssunto: Nascido em Laga, estudou em Díli, continuou no Externato São José.
Não acabou os estudos porque estava sempre preso. A partir do acontecimento de Motael de 1991.
Informa o Comando da Luta sobre as actividades e demonstrações. Participa nas demonstrações da visita do Papa.
Demonstração na Embaixada da América em 1990. Como foi a preparação.
Encontro com Mário Carrascalão para solicitar autorização para a demonstração. A moral das famílias que o escondem é alta.
Torturado após detenção, é ferido e posto sumo de limão, preso durante seis meses em Kupang.
Os jovens perseguidos escondem-se na igreja Motael. Perseguidos pela Intel até a morte de Sebastião (Rangel); como atiraram sobre eles na igreja e como o Sebastiao morreu. A população matou um elemento da Intel.
O Bispo entrou em Motael para se inteirar da situação.
Ele foi preso de novo durante dois anos e meio.
Soube de 12 de Novembru em Kupang através de outros colegas que estavam com presos. Saiu da cadeia em 1994.
De novo preso com os acontecimentos do Bairro Pité.
Crítica aos oportunistas; reflexão.;
[Tétum: Moris iha Laga, mai escola iha Dili, kontinua iha Externato São Jose.
Escola la hotu tanba dadur bebeik. Hahu akontesimentu iha Motael 1991.
Fo konhecimentu ba Comandu da Luta kona ba aktividades no demonstrasaun sira. Hola parte iha demonstrasaun iha visita Ampapa nian.
Deomnostrasaun iha Embaixador Amerika nian iha 1990. Oinsa preparasaun.
Hasoru Mario Carrascalão tempu neba atu hetan autorizasaun be demonstrasaun ne’e. Morale husi familia nebe subar nia.
Oinsa torturas wainhira kaer nia, koa, tau derok masin, dadur fulan neen iha Kupang.
Jovems perseguidus subar iha Igreja Motael. Perseguidus husi Intel to’o Sebastiaun nia mate; oinsa sira tiru igreja, oinsa sSebastiao mate. Populasaun mos oho fali Intel ida.
Bispu tama fali Motael atu haree.
Nia dadur fali tinan rua ho balun.
Rona 12 Novembru husi Kupang husi maluk sira seluk nebe dadur ho nia. Sai husi kadeia iha 1994.
Dadur fali tanba akontesimentu iha Bairro Pite.
Kritika ba oportunistas sira, reflexsaun.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.128
Audio
Pasta: 08023.012Título: Entrevista a Mafalda no programa radiofónico Tuba Rai Metin - Parte IIAssunto: Só as letras por falta de dinheiro; só o irmão é que prosseguiu. Ela ensinava ABC, estudou em Bobonaro.
Tinha vontade de estudar. Foi a Díli, ficando em casa do Sérgio Lobo, que lhe ensinar a ser enfermeira. As Irmãs ajudaram-na na escola, mentindo que tinha 3ª classe. Foi a Dare até a guerra começar.
Não compreende porque fazem guerra, mas filia-se na UDT. No golpe cozinhava para os golpistas. Depois adere a Fretilin, mas os outros desconfiam dela.
Na invasão escondeu-se numa cova, e cozinhava. Depois de um mês foram atacados pelos indonésios; ela estava doente, não conseguia fugir.
Trabalhou para os indonésios, ensinando na escola de Hatubulico até 1872 (será 1982). foi presa, castigada, viu tudo.
Foi inquerida no Koramil (polícia), sujeita a choques eléctricos, sem comer. No carro até Comarca de Díli; lombrigas na casa de banho.
Foi levada para Ataúro durante uma semana e meia, sem conhecer outros colegas. Ajudada pela Igreja.
Organiza as crianças quando os estrangeiros foram de visita, barrando o caminho para poder falar-lhes.
Regressa depois de dois anos e meio, até Bonuk, não há comida, uns morrem.
Consegue alguma ajuda para o mato. Mário Carrascalão foi visitá-los mas tinham medo de lhe falar. Ele insistiu, e conseguiu ouvir algumas exigências.
Foi a Ma uo, entre tropa de Sumatra que são tolerantes, e tropa de Kalimantan que são irraciveis, que punham granadas entre as ervas. Eles não se davam bem.
Em 1985 regressa a Dare, entra na rede clandestina. Com Tiger Kablaki.
Depois no dia 12 de Novembru foi assaltada a casa dela em Dare, foi presa.
Em 1999: foi presa em Junho, levada para Díli. Como foi a votaçao, depois foi solta, viu queimarem Díli.
Uns colegas saem de barco, estava aterrorizada. Foi de barco até Kupang. Foi de avião a Bali, ficando no interior de uma igreja, regressa a Baucau. As pessoas insultavam os pró-autonomia.;
[Tétum: Kiik escola la iha osan, maun ba deit. Nia hanorin ABC, estuda iha Bobonaro.
Hakarak estuda. Ba Dili hela iha Sergio Lobo nia uma, nebe hanorin nia atu sai enfermeira. Madre sira ajuda ba escola, bosok katak remata 3a klasse. Ba Dare to’o funu.
La komprende funu maibe tama UDT. Tein ba Golpe. Depois timu fali Fretilin maibe ema deskonfia.
Invasaun subar iha rai kuak, tein. Hafoin fulan ida Indonesia ataka; nia moras, labele halai.
Servisu ho Bapak, hanorin fali iha Hatubulico to’o 1872. Kaer nia, castigu, haree saida.
Inkeritu iha Koramil, choque listrik, la han. Iha kareta to’o Comarca Dili; ular nebe sai isin iha sintina laran.
Lori ba Atauro semana ida ho balun, la hatene kolega seluk tan. Misaun Igreja fo ajuda.
Organiza labarik wainhira aviaun malae mai, sira taka dalan atu bele kolia.
Mai fali hafion tinan rua ho balu, to’o Bonuk, la iha hahan, balu mate.
Konsege ajuda ai-laran balu. Mario Carrascalao ba, ema tauk kolia. Nia insiste, konsege exige buat ruma.
Ba Ma uo, entre tentara Sumatra nebe diak, no Tentara Kalimantan nebe susar, tau grenada iha duut laran. Sira haree malu ladiak.
1985 fila ba Dare, tama fali klandestinidade. Ho Tiger Kablaki.
Hafoin 12 novembru assalta fali ninia uma iha Dare, kaer nia.
1999: kaer nia iha Junho, lori to’o Dili. Votasaun oinsa, despois sai, haree Dili sunu.
Kolega sai ro, nia teror. Ba ho ro to’o Kupang. Konsege aviaun to’o Bali, hela iha Igreja nia laran, fila liu Baucau. Ema tolok ‘otonomi’.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.012
Audio
Pasta: 08023.011Título: Entrevista a Mafalda no programa radiofónico Tuba Rai Metin - Parte IAssunto: Só as letras por falta de dinheiro; só o irmão é que prosseguiu. Ela ensinava ABC, estudou em Bobonaro.
Tinha vontade de estudar. Foi a Díli, ficando em casa do Sérgio Lobo, que lhe ensinar a ser enfermeira. As Irmãs ajudaram-na na escola, mentindo que tinha 3ª classe. Foi a Dare até a guerra começar.
Não compreende porque fazem guerra, mas filia-se na UDT. No golpe cozinhava para os golpistas. Depois adere a Fretilin, mas os outros desconfiam dela.
Na invasão escondeu-se numa cova, e cozinhava. Depois de um mês foram atacados pelos indonésios; ela estava doente, não conseguia fugir.
Trabalhou para os indonésios, ensinando na escola de Hatubulico até 1872 (será 1982). foi presa, castigada, viu tudo.
Foi inquerida no Koramil (polícia), sujeita a choques eléctricos, sem comer. No carro até Comarca de Díli; lombrigas na casa de banho.
Foi levada para Ataúro durante uma semana e meia, sem conhecer outros colegas. Ajudada pela Igreja.
Organiza as crianças quando os estrangeiros foram de visita, barrando o caminho para poder falar-lhes.
Regressa depois de dois anos e meio, até Bonuk, não há comida, uns morrem.
Consegue alguma ajuda para o mato. Mário Carrascalão foi visitá-los mas tinham medo de lhe falar. Ele insistiu, e conseguiu ouvir algumas exigências.
Foi a Ma uo, entre tropa de Sumatra que são tolerantes, e tropa de Kalimantan que são irraciveis, que punham granadas entre as ervas. Eles não se davam bem.
Em 1985 regressa a Dare, entra na rede clandestina. Com Tiger Kablaki.
Depois no dia 12 de Novembru foi assaltada a casa dela em Dare, foi presa.
Em 1999: foi presa em Junho, levada para Díli. Como foi a votaçao, depois foi solta, viu queimarem Díli.
Uns colegas saem de barco, estava aterrorizada. Foi de barco até Kupang. Foi de avião a Bali, ficando no interior de uma igreja, regressa a Baucau. As pessoas insultavam os pró-autonomia.;
[Tétum: Kiik escola la iha osan, maun ba deit. Nia hanorin ABC, estuda iha Bobonaro.
Hakarak estuda. Ba Dili hela iha Sergio Lobo nia uma, nebe hanorin nia atu sai enfermeira. Madre sira ajuda ba escola, bosok katak remata 3a klasse. Ba Dare to’o funu.
La komprende funu maibe tama UDT. Tein ba Golpe. Depois timu fali Fretilin maibe ema deskonfia.
Invasaun subar iha rai kuak, tein. Hafoin fulan ida Indonesia ataka; nia moras, labele halai.
Servisu ho Bapak, hanorin fali iha Hatubulico to’o 1872. Kaer nia, castigu, haree saida.
Inkeritu iha Koramil, choque listrik, la han. Iha kareta to’o Comarca Dili; ular nebe sai isin iha sintina laran.
Lori ba Atauro semana ida ho balun, la hatene kolega seluk tan. Misaun Igreja fo ajuda.
Organiza labarik wainhira aviaun malae mai, sira taka dalan atu bele kolia.
Mai fali hafion tinan rua ho balu, to’o Bonuk, la iha hahan, balu mate.
Konsege ajuda ai-laran balu. Mario Carrascalao ba, ema tauk kolia. Nia insiste, konsege exige buat ruma.
Ba Ma uo, entre tentara Sumatra nebe diak, no Tentara Kalimantan nebe susar, tau grenada iha duut laran. Sira haree malu ladiak.
1985 fila ba Dare, tama fali klandestinidade. Ho Tiger Kablaki.
Hafoin 12 novembru assalta fali ninia uma iha Dare, kaer nia.
1999: kaer nia iha Junho, lori to’o Dili. Votasaun oinsa, despois sai, haree Dili sunu.
Kolega sai ro, nia teror. Ba ho ro to’o Kupang. Konsege aviaun to’o Bali, hela iha Igreja nia laran, fila liu Baucau. Ema tolok ‘otonomi’.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.011
Audio
Pasta: 06490.002Título: The Jakarta Post, AAP, Straits Times, Reuters, AP, Suara Pembaruan, Indonesia Daily News, IPS, Kompas, The International Herald Tribune, LUSA, ABC, Sydney Morning Herald, Joyo Indonesian News, The Washington Post, Diário de Notícias, BBC, CNN, AFP, The Australian, The Times, The Guardian, The World Today, Público, Pembaruan, Waspada,Assunto: Campanha eleitoral indonésia, referendum, intimidações, Golkar, Habibie, Soekarnoputri, relações bilaterais com Indonésia e Austrália, ONU, Alexander Downer, forças de manutenção da paz, integracionistas, refugiados, violência, TNI, Clinton, UNAMET, Kofi Annan, Acordos de 5 de Maio, manutenção da paz, Ximenes Belo, visita de diplomata portuguesa, Ana Gomes, milícias, manifestações de solidariedade, Wiranto, Xanana Gusmão, conversações de paz, ABRI, SGI, Igreja Católica, treinos do exército às milícias, Ramos Horta, visita do enviado da UNHCR a Timor-Leste, CNRT, Mário Carrascalão, massacres, polícia britânica, apelos internacionais para o fim da violência, percurso politico indonésio, Aitarak, Eurico Guterres, Fatchett, David Andrews, Mary Robinson.Data: Maio de 1999Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - TAPOLTipo Documental: IMPRENSA Página(s): 67
06490.002
IMPRENSA
Pasta: 06490.010Título: The Jakarta Post, Kompas, Reuters, Media, AFP, Público, LUSA, Antara, Diário de Notícias, The Independent, The Australian, Sydney Morning Herald, CNN, Media, Waspada, Suara Pembaruan Daily.Assunto: Forças de manutenção da paz, presença da ONU em território timorense, Ana Gomes em Timor, investigação dos crimes contra civis, massacre de Liquiçá, envolvimento do exército, milícias, escalar da violência, pressão, integracionistas, independentistas, Australia, Xanana Gusmão, CNRT, apelo de xanana à autodefesa do povo timorense, Ximenes Belo, polícia australiana envolvida na missão da ONU, pressão integracionista na população, eleições nacionais na Indonésia, Ali Alatas, Abílio Soares, ONU, Kofi Annan, UE, ajuda humanitária, Direitos Humanos, Jaime Gama, papel de Portugal, José Ramos Horta, retorno de exilados, ASEAN, reunião de Berlim, Habibie, Mari Alkatiri, Moçambique, autonomia, colapso do sistema de saúde, matanças em Baucau, libertação de Xanana Gusmão, encontro Howard Habibie, apelo de Ximenes Belo para o cessar fogo, apelo de Xanana para o diálogo, Cipinang, ABRI, resposabilização indonésia pelos massacres, encontro Howard Habibie, acordos de paz, Irlanda, Manuel Carrascalão, FALINTIL, Becora.Data: Março de 1999 - Abril de 1999Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - TAPOLTipo Documental: IMPRENSA Página(s): 91
06490.010
IMPRENSA
Pasta: 06495.016Título: Reuters, LUSA, The Sydney Morning Herald, Público, Kompas, Suara Pembaruan Daily, AFP, Diário de Notícias, The Times, Reuters, The jakarta Post, Surya, Suara Pembaruan Daily, Berita Utama Waspada, IPS, Republika, International Herald Tribune, Media.Assunto: Jaime Gama, Ali Alatas, conversações de Nova Iorque, Xanana Gusmão, prisão domiciliária, Salemba, ONU, José Ramos Horta, orçamento de Timor, contribuição portuguesa, encontro de Downer com Xanana Gusmão, Madeleine Albright, Habibie, referendum, autonomia, independência, integração, Downer, Tamrat Samuel, tropas de manutenção da paz, Kofi Annan, observadores internacionais, Cimeira Intratimorense, violação sistemática dos Direitos Humanos, diáspora timorense, pró-integracionistas ameaçam Austrália, investimento norteamericano na Indonésia, usurpação illegal de matérias primas timorenses, governo de transição chefiado pela ONU, ajuda humanitária australiana, Comissão de Paz e Estabilidade para Timor-Leste, Basílio Araújo, reconciliação, desarmamento, refugiados, massacres, Igreja Católica, ABRI, colaboração Portugal Australia, consulado australiano em Timor, Macau, violência em Dili, agressão de jornalistas, petróleo, UE, Golkar, ICRC, Megawati, Ximenes Belo, ASEAN, Mario Carrascalão, visita da ONU a Baucau.Data: Fevereiro de 1999 - Março de 1999Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - TAPOLTipo Documental: IMPRENSA Página(s): 178
06495.016
IMPRENSA
Pasta: 06495.017Título: Público, Diário de Notícias, The Jakarta Post, International Herald Tribune, Reuters, Sydney Morning Herald, Media, AFP, Indonesian Observer, LUSA, AP, AAP, Suara Pembaruan Daily, BBC, Berita Utama Waspada, The Finantial Times, Jawa Pos, Republika, Radio Nederland, Kompas, Antara, Antena 1, Pacifica Radio's Democracy Now.Assunto: Acordos de Nova Iorque, Jaime Gama, Ali Alatas, Kofi Annan, referendum, Jamsheed Marker, repressão, massacres, violação sistemática dos Direitos Humanos, conversações de Nova Iorque, José Ramos Horta, reforço de tropas australianas, Ximenes Belo, ONU, resistência timorense, UDT, João Carrascalão, ICRC, Habibie, eleições na Indonésia, presença de tropas internacionais em Timor-Leste, Alexander Downer, papel da Australia, Renetil, Xanana Gusmão, ABRI, Megawati, PST, AI, manifestações de solidariedade, ETAN, John McCarthy, entraves nas conversações de Nova Iorque, Euro, CNRT, revisões indonésias sobre autonomia, Dili, abertura de arquivos australianos sobre Timor-Leste, êxodo timorense, campos de refugiados, Mari Alkatiri, João Tavares, DUDJ, proposta estadounidense para questão timorense, Madeleine Albright, encontros Indonésia EUA, equipa das Nações Unidas para Timor, tropas de manutenção da paz, milícias, apoio do exército indonésio às milícias.Data: Março de 1999Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - TAPOLTipo Documental: IMPRENSA Página(s): 136
06495.017
IMPRENSA
Pasta: 06500.053Título: Kompas, BBC, The Jakarta Post, Suara Pembaruan Daily, Agência France Press, Agência Antara, Agência Reuter, Agência Associated Press, The Sydney Morning HeraldAssunto: PNBU; Bispo D. Ximenes Belo; SDB; Xanana Gusmão; Igreja; Portugal, Indonésia; FRETILIN; DPR; MPR; HAM; Nações Unidas; Prémio Nobel; Jamsheed Marker; UE; Suharto; Manuel Carrascalão; política de transmigração; Damiri; libertação de Xanana; Habibie; Ramos-Horta; UNICEF; ANU; ABRI; PBB; UNDP; FAO; Austrália; FRETILIN; Portugal; TAPOL; ninjas; Santa Cruz; GPK; CAFOD; TimorGap; Concelho de Segurança da ONU; Tribunal; Justiça; AI; BHP; Mário Carrascalão; Habibie; mortes, investigações; Robin Christopher; Austrália; Grã-Bretanha; Viktor Segalla; Holanda; Paul Brouwer; EUA; B. Nascimento; protestos; manifestações; resistência; solidariedade; Hamish Daniel; Áustria; Cipinang; autonomia; Ali Alatas; exílio; J. Marker; A. Damiri; referendo; C. Amaral; Abilio Soares; Salvador; presos políticos; Annan; prisão; rebeldes; mortes; Supadi; Sidabutar; Yudomo; helicóptero; militares; Canberra; B Brown; M. Darusman; MRUPTL; refugiados; ETISC; ADF; Baker; D. Fatchett; FMI; GuterresData: Maio de 1998 - Julho de 1998Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - TAPOLTipo Documental: IMPRENSA Página(s): 70
06500.053
IMPRENSA
Pasta: 06500.055Título: The Independent, The Australian, The New York Times, Agência France Press, New Statesman, The Washington Times, The Jakarta Post, Agência Antara, BBC, Kompas Online, The Financial Times, Sydney Morning Herald, Agência Reuters, The Indonesian Observer, Expresso, Agência Associated PressAssunto: Resistência Armada; Lere A. Timur; FRETILIN, Xanana Gusmão; ABRI; Austrália; AIETD; Igreja; Wiranto; K. Annan; J. Marker; militares; Downer; CNDH; Habibie; Bispo D. Ximenes Belo; Supadi; assassinatos; Suratman; Resistência juvenil; estudantes; J. Pareira; Alatas; genocídio; prémio Nobel; guerrilha; documentos confidenciais; Kamal Bamadhaj; Portugal; Jaime Gama; refugiados; tribunal federal; H. Deakin; Lay Kon Tji; P. Ruddock; TAPOL; Suharto; HRWA; G. Aditjondro; NZ; Santa Cruz; EUA; solidariedade; mortes; S. Panjaitan; jornalistas; RENETIL; prisão; Becora; J. Pilger; Abilio Soares; Clinton; PBB; CNRT; conversações; Supadi; Mindanao; FALINTIL; violência; Komnas HAM; Mário Carrascalão; M. Soekarnoputri; A. Rais; M. Moslem; ETISC; T. Y. Budii; retirada das tropas; referendo; DPRD; PBB; GPK; ASEAN; Syafei; NY; autonomia; Kostrad; Kopassus; manifestações; A. Damiri; Da Silva; ETISC; ARF; UE; Guterres; China; paz; A. Mariano; enviado especial da ONU; F. Eckard; PDI; F. Araujo; PBNU; YPP; Ramos-Horta; MandelaData: Junho de 1998 - Novembro de 1998Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - TAPOLTipo Documental: IMPRENSA Página(s): 97
06500.055
IMPRENSA
Pasta: 06500.056Título: The Sydney Morning Herald, Foreign Correspondent, The Independent, The Jakarta Post, Times, Canberra Times, Kompas, Agência France Press, Agência Reuter, Indonesia Daily News Online, Agência Associated Press, The Australian, The New York Times, Waspada, Agência Lusa, The Independent on SundayAssunto: M. Yosfiah; Suharto; ABRI; Habibie; ICMI; TAPOL; DFAT; ICJ; G. Evans; C. Haviland; B. Haigh; violência; Y. Yosflah; J. Jolliffe; FRETILIN; Andreas; militares; O. Guterres; Austrália; G. Fadhyl; DPRD; relatório Sherman; NZ; A. Soares; A. Alatas; KKN; PBB; FKP; FPP; embargo; Grã-Bretanha; jornalistas mortos; Balibo; G. Shackleton; G. Cunningham; T. Stewart; M. Rennie; B. Peters; inquérito; Nobel; Ramos-Horta; Igreja, Bispo D. Ximenes Belo; Resistência juvenil; FORITLOS; solidariedade; estudantes; Mário Carrascalão; A. S. Mariano; PNS; E. Guterres; RI; DPR/MPR; DPA; BPK; demissão de J. A. Soares; Xanana Gusmão; manifestações; violações; mulheres; Matan Ruak; CNRT; Suratman; ETISC; GPK; referendo; genocídio; Komnas HAM; greve de fome; Cipinang; GRPTTT; SOLIDAMOR; UDT; IETDE; Congresso dos EUA; Clinton; Tony Hall; Basilio do Nascimento; ICRC; LP; FHRJ; Aniceto G. Lopez; Wiranto; ASEM; Santa Cruz; AIETD; política de venda de armas dos EUA; ETAN; FALINTIL; coma; contaminação radiológica; prisões; TimorGap; JapãoData: Agosto de 1998 - Dezembro de 1998Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - TAPOLTipo Documental: IMPRENSA Página(s): 88
06500.056
IMPRENSA
Pasta: 06500.057Título: Algemeen Dagblad, The Observer; BBC, Tempo Interaktif, The Jakarta Post; Kompas; The Irish Times; Agência France Press; Agência Associated Press, Agência Reuters, The Age, The Sydney Morning Herald, Indonesia Daily News Online, Tempo, Diário de Notícias, Agência Lusa, Waspada.Assunto: TAPOL; resistência juvenil; Suharto; massacre; violência; militar; estudantes; jornalistas; J. Pilger; Austrália; mortes; Ramos-Horta; Santa Cruz; Nações Unidas; ABRI; mulheres; R. Coomaraswamy; CNDHNU; HRW; manifestações; protestos; ICRC; Igreja; Carlos Belo; Mário Carrascalão; CJPDD; J. A. Soares; Xanana Gusmão; prisão; Holanda; Habibie; SDB; KKN; MPR; Suratman; rebeldes; Y. Yosfiah; BPN; ninja; GPK; FRETILIN: J. Gama; Prémio Nobel; C. O'Clery; polícia; J. Marker; K. Annan; F. Neves; paz; M Albright; G. Evans; Grã-Bretanha; Clinton; armas; CNDHI; A. Soares; Prémio Nobel; guerrilha; T. M. Bulak; V. Xavier; FALINTIL; CNRT; Amien Rais; Cipinang; prisão; ETISC; F. Araújo; PBB; DPP; P. Flood; Sherman; J. Moore ; Wiranto; referendo; CVI; Portugal; CAJ; J. Dunne; Downer; deserção; batalhão 745; J. H. A. Salim; HAM; P. Herren; O. Drufaut; vilas; UE; refugiados; extradição de Suharto; N. C. da Silva; ASEAN; MUI; negociações; A. Soares; WirantoData: Novembro de 1998 - Dezembro de 1998Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - TAPOLTipo Documental: IMPRENSA Página(s): 97
06500.057
IMPRENSA
Pasta: 06483.002Título: The Jakarta Post, Kompas, Antara, Republika, Reuter, The Guardian, Forum Keadilan, Irish Times, Jawa Post, Associated Press, AFP, The Times, New Times, The Nonviolent Activist, Surabaya Post, Republika, The Straits Times, The Sunday Times, Sydney Morning Herald, Semarang, Pelita, Suara Karya, Gazeta Macaense, Radio Indonesien, South China Morning Post, Antara, Waspada.Assunto: Portugal acusa Indonésia de irregularidades, Sudjono, greve de fome e estado de saúde de Xanana Gusmão, entrega da Grã Cruz da Ordem da Liberdade a Xanana Gusmão pelo presidente Mário Soares, ICRC, Ali Alatas, genocídio em Timor, clemência a Xanana, EUA pedem amnistia aos presos políticos, boicote à Indonésia, comunidade internacional pede redução da sentença, pedido de clemência, Moerdiono, ICRC visita Xanana, redução da sentença, forte presença de tropas indonésias em Timor, libertação de Ma'huno sob amnistia presidencial, sucessão de Suharto, Wismoyo, campanhas de solidariedade, pressões australianas para a concessão de clemência, José Ramos Horta, Indonésia rejeita Portugal como administrador de Timor, Xanana recebe delegação americana, NAM, ICJ, excertos duma reportagem da RTP sobre uma carta pessoal de Xanana Gusmão sobre o seu dia a dia, permissão a visitas de familiares, proibição das visitas devido à saida de cartas da prisão, Abilio Araújo, ABRI, Portugal.Data: Junho de 1993 - Janeiro de 1994Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - TAPOLTipo Documental: IMPRENSA Página(s): 69
06483.002
IMPRENSA
Pasta: 06442.026Título: The West Australian, The Weekend Australian; Northern Territory News, New Straits Times, The Age, The Australian, The Observer, Financial Times, The Sydney Morning Herald, Financial Review, The New York Times, Agência Reuter, Times, The Canberra Times, The Guardian, The Jakarta Post, Le Monde, Luxemburger Wort, International Herald Tribune, The Melburn SunAssunto: Nações Unidas; TimorGap; Portugal; solidariedade; Java; Bali; política de transmigração; Mochtar; cartoons; Hayden; Irian Jaya; FRETILIN; resistência armada; Ramos-Horta; ASEAN; Amnistia Internacional; venda de armamento; refugiados; Mochtar; Papua Nova Guiné; Exxon; Perez de Cuellar; genocídio; história; Irian Jaya; Margareth Tatcher; Keith Suter; Abel Guterres; ACTU; Lord Avevury; assassinatos; Mario Carrascalao; Murdani; Pancasila; Bolkus; Bill Morrison; Rádio Maubere; Howard; FRETILIN; resistência armada; ABRI; Concio Sousa Gama; Bolkus; Chipp; Xanana Gusmão; ACET; Bispo D. Ximenes Belo; papa; Irian Jaya; John EtheridgeData: Junho de 1985 - Dezembro de 1985Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - TAPOLTipo Documental: IMPRENSA Página(s): 60
06442.026
IMPRENSA
Pasta: 06442.028Título: Agência France Press, The Age, The West Australian, The Bulletin, The Jakarta Post, The Canberra Times, Deutsches Allgemeines, The Sun, Financial Review, The Times of Papua New Guinea, Die Tageszeitung, Tribune, The Australian, Sunshine Coast Daily, The Courier-Mail, The Sunday Mail, Het Parool, De Waarheid, The Weekend Australian, The National Times, The Sydney Morning Herald, The International Herald Tribune, The Australian, Sunshine Coast Daily, Het Parool, De Waarheid, The Northern Territory News, The Melburn Sun, The GuardianAssunto: Salvador J. Ximenes Soares; FRETILIN; resistência armada; imprensa; Atauro; Mario Carrascalao; Igreja; solidariedade; CVI; ICRC; Austrália; detenções; prisões; Mauk Morak; Bobonaro; refugiados; Irian Jaya; bispo D. Martinho da Costa Lopes; Suharto; Natalia Feladoris da Costa; Carrascalao; Amnistia Internacional; Mochtar; PKI; DPR; SOBSI; AIPO; Golkar; Carmel; PE; ACET; Baucau; Benny Murdani; John Howard; bispo D. Ximenos Belo; ASEAN; Vietnam; relatório; OPM; tráfico de mulheres; rádio; manifestações; APODETI; violações; torturas; guerrilha; Hayden; exílio; ACET; Paul Keating; política anti-natalista; mulheres; genocídio; desenvolvimento; história; crianças; Jill Jolliffe; Ramos-HortaData: Junho de 1985 - Agosto de 1985Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - TAPOLTipo Documental: IMPRENSA Página(s): 73
06442.028
IMPRENSA
Pasta: 06460.007Título: International Herald Tribune, The National Times, The West Australian, The Australian, Tribune, Jornal de Notícias, BBC, Rádio ABC, Sinar Harapan, Tempo, The Age, The Australian Financial Review, The Canberra Times, The Sydney Morning Herald, Agência Associated Press, Agência France PressAssunto: ASEAN; visita de Hawke à Indonésia; inquérito aos serviços de segurança; pobreza; agricultura; fome; PNG; Kittiwake; espionagem; cooperação entre a Austrália e o Reino Unido e EUA; genocídio; J. Hamilton; Mario Carrascalao; Malik; J. Dunn; SAFCOL; FRETILIN; resistência armada; G. McIntosh; Nova Zelândia; Dennis Freney; CIA; Fraser; vistos; K. Frey; ASIO; Goncalves; RAFT; exílio; crianças; Igreja; Vaticano; Bispo D. Ximenes Belo; Murdani; FRETILIN; resistência armada; Jose Gusmão; UDT; Atauro; SEATO; Lord Avebury; Araujo; solidariedade; Hamilton; Hayden; ALP; K. Pottinger; Ramos-Horta; guerrilha; Irian Jaya; Sinclair; Suharto; Habibie; Jusuf; Woolcott; Sudono; McIntosh; Portugal; UNHRC; votação do direito à auto-determinação na ONU; resolução das Nações Unidas; Papua Nova Guiné; CVI; SinclairData: Janeiro de 1983 - Junho de 1983Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - TAPOLTipo Documental: IMPRENSA Página(s): 58
06460.007
IMPRENSA
Pasta: 06460.015Título: The Sydney Morning Herald, Financial Review, The West Australian, The Washington Post, The Australian, NRC Handelsblad, The Age, Pacific Islands Monthly, Jornal de Notícias, Tribune, The Boston Globe, Blätter des iz3w, Tempo, Volkskrant; The Sunday Times, The Sunday Independent, De Waarheid, The Canberra TimesAssunto: Purwanto; Mario Carrascalao; Rudito; Peter Hastings; FRETILIN; resistência armada; Parlamento Australiano; guerra; Hawke; Falklands; EUA; Grã-Bretanha; Nações Unidas; solidariedade; ALP; Barros; Perez de Cuellar; URSS; Tom Vraalsen; França; Evans; refugiados; guerrilha; Portugal; Bill Morrison; Partido Trabalhista; John Hamilton; relatórios; Mochtar; PNG; manifestações; protestos; solidariedade; moção na ONU; Comissão Eventual para Timor-Leste; Portugal; conference for a nuclear-free and independent pacific; anti-nuclear; Igreja; Nações Unidas; Partido Trabalhista Australiano; bispo D. Costa Lopes; Relatório Pacífico; Papa João Paulo II; CVI; nova ofensiva militar indonésia; refugiados; venda de armamento; meios de comunicação social; CIA; CDHNU; cartoons; Lord Avebury; Benny Murdanni; ABRI; Suharto; protesto parlamentar português; Bispo D. Martinho Lopes da Cruz; massacre; ICRCData: Agosto de 1983 - Outubro de 1983Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - TAPOLTipo Documental: IMPRENSA Página(s): 38
06460.015
IMPRENSA
Pasta: 06463.016Título: The Canberra Times, The Asia Record, Agência Reuter, The Catholic Herald, The Times, The New York Times, The Guardian, The Sunday Times, Tempo, The Age, The Progressive, New Statesman, The Miami Herald, The Advertiser, The West Australian, Eindhovens Dagblad, Leeuwarder Courant, Far Eastern Economic ReviewAssunto: Carmel Budiardjo; venda de armamento; Hawk; resistência armada; FRETILIN; ICRC; solidariedade; USA; Suharto; Mari Alkatiri; AI; pena de morte; Leopoldo Joaquim; propaganda; petição; Igreja; refugiados; padre Francisco Fernando; padre Patrick Walsh; fome; assassinatos; audiência do congresso; Nações Unidas; emboscadas; guerrilha; CRS; etnia chinesa; guerra; hospitais; saúde; detenções; Grã-Bretanha; Lord Carrington; Avebury; J. Jolliffe; Irian Jaya; Portugal; refugiados; genocídio; N. Chomsky; Vietnam; A. Kohen; J. Taylor; morte de jornalistas; Pritchett; papéis ANZUS; Peter Henderson; Kissinger; documentos sobre a defesa e política estrangeira australiana 1968-1975; Abílio de Araújo; J. Guterres; ASEAN; repressão; desaparecidos; Van Der Klaauw; Holanda; HANSIP; Lopez da CruzData: Fevereiro de 1980 - Dezembro de 1980Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - TAPOLTipo Documental: IMPRENSA Página(s): 62
06463.016
IMPRENSA
Pasta: 08023.143Título: Entrevista a Maria Rosa Xavier no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Nascida em Baguia em 1976, filha única.
Estudou ensino primário em Laga, depois foi para Baucau.
Entra para a rede clandestina juntamente com o tio. Em 1998 cria o movimento para fazer manifestações.
Procura cooperação com jovens no exterior. Como foram as campanhas de informação.
Estudou os Estudos Sociais Políticos, faz trabalhos com outros colegas, como Antero Bendito, César Melito, e Teresa.
Participa nas manisfestaçoes na Universidade, em Mahkota, no Parlamento.
Movimenta estudantes para recepção aos deputados do Parlamento Europeu - a Troica.
Actividades em bairros para mobilizar pessoas.
Prepara caminhos para as equipas que vão para as campanhas. Cria grupo de raparigas – GFFTL juntamente com outras colegas.
Fuga em Setembro de 1999, até Kupang, contacta Solidamor que a salva.
Actividades de DSMTL (Mahasiswa)
Reflexão sobre participação na luta.;
[Tétum: Moris Baguia 1976, oan feto mesak.
Escola SD Laga, depois bga Baucau.
Tama klandestinidade hamutuk ho tiun. 1998 harii movimentu atu halao demonstrasaun.
Buka koordenasaun ho maluk jovens sira husi liur. Oinsa campanha informasaun.
Estuda Sosial Plitku, servisu ho kolegas sira seluk, Antero Bendito, Cesar Melito, Teresa.
Partisipa iha demonstrasaun iha Universidade, Mahkota, Parlamentu.
Movimenta estudantes atu simu Parlamentu Europeia / Trioca.
Aktividades iha kampusatu mobilisa massa.
Prepara dalan ba tim nebe tun ba kampanha ne’e. Harii grupu feto foin sai – GFFTL hamutuk ho kolega sira.
Oinsa halai iha Septembru 1999, to’o Kupang, kontaktu ho Solidamor nebe salva nia.
Oinsa aktividades DSMTL (Mahasiswa)
Refleksaun kona ba partisipasaun iha luta.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.143
Audio
Pasta: 08023.020Título: Entrevista a Maria Nunes no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Nascida em Suai em 1964, casada com um polícia timorense, natural de Ermera.
A polícia chamou-a para mostrar a foto tirada com as Falintil na festa de Ano Novo de 1998 – 1999. o marido foi investigado.
Levam os jornalistas para tirarem foto damulher violada.
Como foi criada CNRT em Suai. Distribuem cartões, ensinam como devem votar.
Como encaram a entrada de Unamet, como foi a votação.
A polícia chamou-a a dar a conhecer à população na igreja de Suai que devia abandonar o local, porque os resultados já são conhecidos.
No dia 5 ela foi à igreja, regresando às 6 horas. Os colegas polícias queimaram-lhe a casa.
Ouvem-se granadas rebentarem, tiros, as pessoas gritam. Fuga para a montanha, juntam-se as famílias depois de 5 noites.
Antes: ouvem falar de revolução, aparecimento dos partidos. Como as famílias fugiram em 1975, como renderam.
Reflexão.;
[Tétum: Moris Suai 1964, kaben ho polisia Timor husi Ermera.
Polisia bolu nia hatudu foto nebe hasai ho Falintil sira iha festa tinan foun 1998 – 1999. Investiga ninia lain.
Lori jornalista sira ba hasai foto ba feto nebe ema viola.
Oinsa CNRT harii iha Suai. Fahe kartaun, hanorin ionsa tenki vota.
Oinsa sente Unamet tama,onisa votasaun.
Polisia bolu nia atu fo hatene ba populasaun iha Igreja Suai nian atu sai, tanba resultadu atu fo sai tiha.
Dia 5 nia ba Igreja, fila mai uma tuku 6. Kolega polisia sira sunu ninia uma.
Rona granadas tarutu, kilat, ema hakilar. Hali ba foho, hahu malu ho familia hafoin kalan 5.
Uluk: rona kona ba revolusaun, partidu sira nebe mosu. Oinsa famlia halai iha 1975, oinas rende fali.
Refleksaun.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.020
Audio
Pasta: 08023.138Título: Entrevista a Maria de Fátima Pinto no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Nascida em Díli, responsável da OMT, no bairro Cristo Rei, desenvolve a rede clandestina desde 1975 (em 1975 não existia ainda rede clandestina, pois o inimigo da Fretilin era a UDT).
Capturada em 1980, depois do (assalto a) Marabia. Estabelece ligação com a tropa timorense (liagada ao inimigo) para roubar armas em Becora para a resistência. Roubaram 181 armas e granadas. Enganando a tropa timorenses que desejavam trabalhar juntos.
David Ximenes era o coordenador.
Organizando o assalto, ligação da rede clandestina em todos os distritos. Contando Nahak, Sakodi, e Samba.
O povo não concorda com este plano. Um elemento da resistência morreu.
Depois do assalto fugiu para o mato durante 3 meses.
Entrou às esondidas em Díli por seis vezes, até ser detida. Ficou magoada ao ver outras mulheres serem maltratadas e violadas na prisão.
Recomenda saber a opinião de outras pessoas sobre este caso.;
[Tétum: Moris iha Dili, responsavel OMT iha Cristo Rei, halao klandestinidade desde 1975.
Kaptura iha 1980 hafoin Marabia. Ligasaun ho TNI Timor oan sira atu nauk kilat iha Becora atu bele lori ba. Foti kilat 181 ho Granada. Lohi TNI Timor oan sira atu sira bele servisu hamutuk deit.
David Ximenes hanesan koordenador.
Oinsa organiza assaltu ne’e, ligasaun rede klandestina ba distritu hotu-hotu. Kontaktu ho Nahak, Sakodi, no Samba.
Povo la konkorda ho assaltu ne’e. Ema ida resistensia nian mate.
Depois assaltu, halai ba ai-laran fulan 3.
Tama subar ihha Dili dala neen, to’o ema kaer nia. Triste haree feto sira lakon dignidade iha dadur.
Rekomenda kolia ho se-se kona ba kasu ne’e.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.138
Audio
Pasta: 08023.151Título: Entrevista a Funu Fanu no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: De nome cristão Bendito.
No golpe, contra-golpe era ainda pequeno, em Los Palos. Entrou para as milícias em 1976.
Os pára-quedistas descem na invasão, bombardeamento, etc. ele foi para o mato.
Formação de quadros políticos. Como foi feita a barreira a produção.
O comandante Mário Sousa garante a segurança. Como formam a organização da OPJT, ele fez parte, seguindo um curso. Preparando a horta, etc. Curso sobre polític, etc.
A família rende, ele permaneceu no mato.
Foi ao Conselho Democrático Revolucionário (CDR), onde se pode fazer críticas, falar, etc.
Evaquando aos poucos até Matebian.
A família é capturada quando ia render-se: não sabe se morreram ou está viva nessa altura.
Como foi a fuga para Matebian, até estabelecer de novo ligação com Mehara. O papel do Adjunto Mau Redis. Formando SERNAKS (?).
Conferência nacional realizada na Zona Central.
Campanha do inimigo para o aniquilamentu na Ponta Leste.
Eleito assistente político, ligação com o Major Gatok.
Plano do levantamento em 1983.
Sobre o Batalhão 327 que é fortemente contra eles.
Xanana Gusmão, levando câmera para fazer filmagem.
Encontro em Iliomar em 1993, onde colocou o seu comandante Aluk.
Entrada da Unamet: distribuição pelos acantonamentos; ele e Lere. Ele foi para Díli 25-04-1999. Dificuldades na campanha de autonomia.
Distribuindo por outros lugares: ele foi para a localidade onde as milícias mataram umas freiras. Ele ficou a comandar a zona.
A Base de Apoio de Matebian em 1978: aniquilamento, onde viu ser mortos uns chefes.
Narrando como foi o encontro entre D. Martinho e Xanana Gusmão.
Comentários sobre o processo: início do Partido Marxista-Leninista Fretilin, depois CNRM, CNRT.
Primeiro grande assalto em Iliomar em 1986.
Pensando na captura de Xanana Gusmão em 1992.;
[Tétum: Naran sarani Bendito.
Tempu Golpe, Kontra-Golpe kiik, iha Los Palos. Tama milisi iha 1976.
Oinsa paracaidista tun iha invasaun, bombardeamentu, etc. Nia ba ai-laran.
Formasaun quadro politiku. Ionsa halo bareira, produksaun.
Comandante Mario Sousa halo seguransa iha neba. Oinsa forma organisasaun juventude OPJT, nia hola parte, tuir kursus. Organisa to’os, etc. Kursus kona ba politika, etc.
Familia sira rende, nia hela iha ai-laran.
Ba Conselho Demokratiku Revolusionario (CDR), iha nebe bele halo kritika, kolia, etc.
Evakua neneik to’o Matebian.
Kaptura ninia famlia wainhira rende: la hatene sira mate ka moris tempu neba.
Oinsa halai husi Matebian, to’o establese fali ligasaun to’o Mehara. Adjunto Mau Redis nia papel. Forma SERNAKS (?).
Conferensia nasional nebe halao iha Zona Central.
Campanha enemigu nian ba anikilamentu iha Ponta Leste.
Sai assistente politiku, ligasaun ho Major Gatok.
Poinsa planu levantamentu iha 1983.
Kona ba Batalyon 327 nebe kontra sira makaas.
Xanana Gusmao, lori camera, oinsa halo filmagem.
Enkontru iha Iliomar iha 1993, iha nebe koloka nia ho Comandante Aluk.
Unamet tama: fahe ba akantonamentu; nia ho Lere. Nia ba Dili 25 / 04 / 1999. Susar ba komapanha otonomi nian.
Fahe ba fatin sira seluk: nia ba fatin iha nebe milisia oho madre sira. Nia comando iha neba.
Oinsa Base Apoio Matebian 1978: anikilamentu, ha nebe oho ulun sira.
Konta ooinsa rona kona ba Dom Martinho noa Xanana Gusmao.
Komentariu kona ba processu: Hahu Partidu Marxista Leninista Fretilin, depois CNRM, CNRT.
Primer assaltu boot iha Iliomar iha 1986.
Oinsa hanoin wainhira kaer Xanana Gusmao iha 1992.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.151
Audio
Pasta: 08023.119Título: Entrevista a Xavier Amaral no programa radiofónico Tuba Rai Metin - Parte IIAssunto: Com Ramos-Horta e Mari Alkatiri fundam ASDT, posteriormente transformada em FRETILN.
Refere a presença na independência de Moçambique.
Explica a Coligação FRETILIN/UDT.
Participou na formação do governo da República Democrática de Timor-Leste, tendo sido nomeado o Presidente da República.
Refere que foi o pânico durante a invasão.
Participa na organização das forças e Bases de Apoio.
Sofrimento no mato. Frustração, início da campanha para a rendiçao.
O Comité Central da FRETILIN deteve-o, bem como à sua escolta e família.
Fala da sua relação com Nicolau Lobato e Alarico Fernandes.
Não participou nas reuniões, como a de Soibada, porque o inimigo o impediu.
Fala do seu julgamento pelo Comité Central; Situação na prisão, fome. Como foi levado pelo Sahe.
O carácter de Sahe.
Evacuação, emboscada, os indonésios capturaram-no, perto de Lakluta
Levado para Díli, ali recebeu as visitas, entre outros, de D. Martinho da Costa Lopes e Lopes da Cruz.
Esteve em Bali quatro anos, como tratador de cavalos (do Jeneral Kalbuadi, chefe supremo das operações em Timor).
Foi professor dos militares em Timor; ensinando português. Adquiriu certa liberdade.
Encontro com Alarico Fernandes em 1996. Ele estava doente.
Participou nos encontros (intratimorenses) na Áustria (2º) e Londres (1º).
Fala da sua relação com Francisco Lopes da Cruz.
Acompanhou a situação que se vivia em Timor-Leste através de notícias.
Sustenta que a captura de Xanana foi um choque.
Após o Referendo regressa a Timor-Leste.
Explica porque não integrou o CNRT.;
[Tétum: Moris, escola, ba funsionario
Ho Jose Ramos Horta no Mari Alkatiri. Hahu ASDT, muda ba Fretilin.
Assiste independensia Mozambique ninian.
Oinsa influensia husi estudante nain 5 nebe mai husi Protual.Kolegasaun no deskolegasaun entre Fretilin ho UDT.
Golpe: deskonfia, maibe hakfodak wainhira akontese. Nia iha Ainaro; ba turiscai. Fo ordens ba tomada companhia iha Aileu, maibe la partisipa neba.
Dadur sira: ba visita, maibe la simu relatoriu kona ba oho sira.
Hfoin golpe, husu porutgal atu mai fali.
Forma governu no hakerek konstituisaun
Oinsa decisaun atu proclama independensia; indonesia ataka, Portugal la atende.
Invasaun: paniku. Kontrola kounidadaun iha Baliber, evadua ba Dare. Represalias ba povo iha Dili.
Oinsa organisa fali forsa. Organisa Base Apoio. Conseintalizasaun. Terus iha ai laran. Frustrasaun, hahu campanha rende.
Oinsa kaer nia, ninia eskorta, bamilia, etc husi Comite Central.
Relasaun ho Nicolau Lobato no sira seluk iha ai laran; ho Alarico Fernandes.
La tuir reuniaun sira, ejemplu iha Soibada, tanba rona enemigu tama cruzamentyu.
Julgamentu husi Comite Central. Alarico tuku. Dadur oinsa, hamlaha. Oinsa Sahe lori nia.
Caraketer Sahe nian
Evakua, emboscada, Indonesia kaer nia, besik Lakluta.
Wainhira kaer, nia liu mehi ida.
Lori to’o Dili; jornalista barak hasai foto, simu visita husi Dom Martinho, Lopes da Cruz, etc..
Iha Bali tinan 4, hanesan kuda ata.
Visita husi Asambleia iha Dili,hanesan liurai Maubara Gaspar Nunes. Fo koragem ba nia.
Ba Jakarta, iha Kalbuadi nia uma, hanesan jardineiru ho orquidias.
Sai profesor ba militar sira nebe ba Timor; hanorin Portuguese. Livre oituan.
Enkontru ho Alarico Fernandes iha 1996. nia moras.
Hola parte iha enkontrus iha Austria no Londres.
Relasaun ho Francisco Lopes da Cruz.
Akompanya Timor Leste nia situasaun liu notisia deit. Choque wainhira kaer Xanana.
Ho votasaun: kalan toba fatin selu-seluk. Dere ba Habibie nia aliin hafoin votasaun. Ba pulau Batam, fila ba Jakarta, to’o Ana Gomes dere mai nia. Fila ba Timor Leste.
Tansa la tama CNRT.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.119
Audio
Pasta: 08023.150Título: Entrevista a Xavier Amaral no programa radiofónico Tuba Rai Metin - Parte IAssunto: Com Ramos-Horta e Mari Alkatiri fundam ASDT, posteriormente transformada em FRETILN.
Refere a presença na independência de Moçambique.
Explica a Coligação FRETILIN/UDT.
Participou na formação do governo da República Democrática de Timor-Leste, tendo sido nomeado o Presidente da República.
Refere que foi o pânico durante a invasão.
Participa na organização das forças e Bases de Apoio.
Sofrimento no mato. Frustração, início da campanha para a rendiçao.
O Comité Central da FRETILIN deteve-o, bem como à sua escolta e família.
Fala da sua relação com Nicolau Lobato e Alarico Fernandes.
Não participou nas reuniões, como a de Soibada, porque o inimigo o impediu.
Fala do seu julgamento pelo Comité Central; Situação na prisão, fome. Como foi levado pelo Sahe.
O carácter de Sahe.
Evacuação, emboscada, os indonésios capturaram-no, perto de Lakluta
Levado para Díli, ali recebeu as visitas, entre outros, de D. Martinho da Costa Lopes e Lopes da Cruz.
Esteve em Bali quatro anos, como tratador de cavalos (do Jeneral Kalbuadi, chefe supremo das operações em Timor).
Foi professor dos militares em Timor; ensinando português. Adquiriu certa liberdade.
Encontro com Alarico Fernandes em 1996. Ele estava doente.
Participou nos encontros (intratimorenses) na Áustria (2º) e Londres (1º).
Fala da sua relação com Francisco Lopes da Cruz.
Acompanhou a situação que se vivia em Timor-Leste através de notícias.
Sustenta que a captura de Xanana foi um choque.
Após o Referendo regressa a Timor-Leste.
Explica porque não integrou o CNRT.;
[Tétum: Moris, escola, ba funsionario
Ho Jose Ramos Horta no Mari Alkatiri. Hahu ASDT, muda ba Fretilin.
Assiste independensia Mozambique ninian.
Oinsa influensia husi estudante nain 5 nebe mai husi Protual.Kolegasaun no deskolegasaun entre Fretilin ho UDT.
Golpe: deskonfia, maibe hakfodak wainhira akontese. Nia iha Ainaro; ba turiscai. Fo ordens ba tomada companhia iha Aileu, maibe la partisipa neba.
Dadur sira: ba visita, maibe la simu relatoriu kona ba oho sira.
Hfoin golpe, husu porutgal atu mai fali.
Forma governu no hakerek konstituisaun
Oinsa decisaun atu proclama independensia; indonesia ataka, Portugal la atende.
Invasaun: paniku. Kontrola kounidadaun iha Baliber, evadua ba Dare. Represalias ba povo iha Dili.
Oinsa organisa fali forsa. Organisa Base Apoio. Conseintalizasaun. Terus iha ai laran. Frustrasaun, hahu campanha rende.
Oinsa kaer nia, ninia eskorta, bamilia, etc husi Comite Central.
Relasaun ho Nicolau Lobato no sira seluk iha ai laran; ho Alarico Fernandes.
La tuir reuniaun sira, ejemplu iha Soibada, tanba rona enemigu tama cruzamentyu.
Julgamentu husi Comite Central. Alarico tuku. Dadur oinsa, hamlaha. Oinsa Sahe lori nia.
Caraketer Sahe nian
Evakua, emboscada, Indonesia kaer nia, besik Lakluta.
Wainhira kaer, nia liu mehi ida.
Lori to’o Dili; jornalista barak hasai foto, simu visita husi Dom Martinho, Lopes da Cruz, etc..
Iha Bali tinan 4, hanesan kuda ata.
Visita husi Asambleia iha Dili,hanesan liurai Maubara Gaspar Nunes. Fo koragem ba nia.
Ba Jakarta, iha Kalbuadi nia uma, hanesan jardineiru ho orquidias.
Sai profesor ba militar sira nebe ba Timor; hanorin Portuguese. Livre oituan.
Enkontru ho Alarico Fernandes iha 1996. nia moras.
Hola parte iha enkontrus iha Austria no Londres.
Relasaun ho Francisco Lopes da Cruz.
Akompanya Timor Leste nia situasaun liu notisia deit. Choque wainhira kaer Xanana.
Ho votasaun: kalan toba fatin selu-seluk. Dere ba Habibie nia aliin hafoin votasaun. Ba pulau Batam, fila ba Jakarta, to’o Ana Gomes dere mai nia. Fila ba Timor Leste.
Tansa la tama CNRT.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.150
Audio
Pasta: 08023.043Título: Entrevista a Carlos Trindade no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Nascido em Ermera. Foi ao mato durante a invasão, capturado em 1976. Adepto da UDT.
Era adepto da UDT, mas aderiu a Fertilin no contra-golpe. Esteve na guerra na fronteira.
Esteve no grupo de Chico Lopes que tentou assaltar Aileu sem o conseguir e foge para a fronteira. Um colega morreu.
Regressa a Ermera, tem conhecimento de que os indonésios entraram em Balibó.
Colocam segurança em Tasi-Tolu, Tibar, Comoro. Andaram aos tiros com o inimigo, recuam até Comoro, Railaco.
Situação crítica, as pessoas morrem de fome, etc.
Como escondem materiais de guerra, rendeu com apenas uma espingarda. Um companheiro acusou-o ao inimigo.
Alicia a tropa indonésia com pratos antigos e café; castigaram-no durante dois anos.
Ganha confiança datropa indonésia; recebe armas para combater as Falitnil. Junta monições às escondidas, entrega aos colegas Hansip para dar aos do mato.
Em 1993 entrega espingardas e monições que foi juntando desde que trabalhou para os indonésios. Todo este material foi entregue a Konis Santana.;
[Tétum: Moris Ermera. Ba ai-laran ho invasaun, kapturadu iha 1976. Ema UDT.
Aktivita UDT nebe adere ba Fertilin iha Kontra Golpe. Ba funu iha fronteira tempu neba.
Koko asalta companhia Aileu hamutuk ho Chico Lopes tempu neba; la konsege, halai ba fronteira. Kolega ida mate.
Fila mai Ermera, rona katak Indoensia tama Balibo.
Tau seguransa iha Tasi-Tolu, Tibar, Comoro. Tiru malu ho enemigu, rekoa to’o comoro, railaco.
Situasaun susar, mate tanba hahan, etc.
Oinsa subar material funu nian, rende ho kilat ida deit. Maluk akusa fali nia ba enemigu.
Kose tentara indonesia ho bikan antigo ho café; kastigu durante tinan rua nia laran.
Hetan fali konfiansa husi tentara indonesia; fo kilat atu funu hasoru falitnil. Sibar kilat msua atu halibur barak, entrega ba kolega Hansip fo ba ai-laran.
1993 entrega kilat no munisoens nebe subar desde decada 70 ka 80. esforsu nebe halo atu bele subar husi enemigu. Hfoin entrega ba Konis Santana.
Kontaktuho Falintil liu husi Padre Mario. Kontaktu ho Comandante Dudu.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.043
Audio
Pasta: 08023.044Título: Entrevista a Ernestu Dudu no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Nasceu em Hatulia.
Trabalhou como capataz de café na SAPT, Sociedade Agrícola Pátria e Trabalho.
Foi delegado da FRETILIN e Comandante de Secção das milícias durante o contra-golpe, tendo também sido comandante da companhia em 1977.
Recebeu ordens do comandante do Sector Fronteira Norte, Filomeno Paixão.
Explica como Filomeno Paixão se rendeu ao inimigo; apresenta a sua visão das
divergências entre Hélio Pina e Filomeno Paixão e as razões deste conflito.
A APODETI assalta Atsabe no golpe de 1975, tendo morrido 16 combatentes da FRETILIN.
Infiltração indonésia durante o contra-golpe.
Reestruturação da Luta: trocam militares de idade por jovens e a consequência foi um fracasso militar, muitos guerrilheiros morreram, e também população. Doença, fome, miséria.
Avião militar indonésio lança bombas, ataques sucessivos; a água fica contaminada.
Explica a utilização de plantas tradicionais para tratar as pessoas.
Ficou paralizado, num sonho viu o remédio para a cura.
Reúne elementos das FALINTIL, dos grupo linguísticos mambae, kemak e tétun; recorrendo a esta última para unir os guerrilheiros.
Aquando da morte de Nicolau Lobato as FALINTIL ficaram desmoralizadas, tendo-se verificado rendições em massa.
Reacção contra o Filomeno Paixão; Dudo resiste, isolado, até 1982, apenas com 2 espingardas
Refere os efeitos da utilização dos amuletos e das “bolsas”.
É obrigado à rendição em 1982 por falta de ligação. Contacto com a vila dá confiança para sua segurança, rendição com 16 pessoas, 2 espingardas.
O Padre de Ermera levou-o para se encontrar com D. Martinho; ganham coragem para continuar a luta, apesar do isolamento.
Foi a Korem, Jakarta; o inimigo queria obrigá-lo a ir à Ponta Leste para se encontrar com Xanana, o que recusou.
Em 1991 conseguiu, finalmente, ligação com Xanana, quando este decide reorganizar a Luta na Fronteira e se desloca a sua casa em Ermera.
Explica como escondia Xanana.
Xanana entregou-lhe 2 facas e uma arma para resistir. Sai da vila, com 40 pessoas, e vai de novo para o mato.
Explica como Xanana entrou em Ermera, em 1991, quando procedeu à reorganização da Luta na Fronteira.
Entra em Ermera através do Padre Mario Belo e de Dusai.
Com a subida de Dudo e dos seus homens para a montanha, a população da zona ganha alento e coragem para continuar a luta contra o inimigo, apoiando os guerrilheiros com mantimentos, vestuário, medicamentos e ligações.
Quando Konis Santana entra em Ermera, a rede clandestina estava, assim, já organizada.
Quando Dudo saiu para o mato, o inimigo matou o seu irmão a tiro.
O Massacre de Santa Cruz, a 12 de Novembro de 1992, leva a que muitos jovens saiam para o mato, provocando a destruição das redes clandestinas e um rude golpe na Resistência Juvenil.
Até à data da morte de Konis Santana, a 11 de Março de 1998 fazia parte do seu grupo de segurança.. Alude ao carácter do Chefe do Conselho Executivo da Luta/Frente Armada-CEL/FA, e à doença que há anos o apoquentava.
Foi a Aileu depois das votações de 1999.
Fala do apoio do FRAP (Programa de Assistência e Reinserção das FALINTIL).;
[Tétum: Moris iha Hatolia. Servisu kolheiru café ba SAPT. Delegadu Fretilin.
Comandante Seksaun Milisia iha Kontra-Golpe, sai comandante companhia iha 1977.
Simu ordens husi Comandante Sector Fronteira Norte Filomeno Paixao. F. Paixao rende ba enemigu oinsa.
Divergencia entre Helio Pina no Filomeno Paixao, oinsa konfliktu ne;e.
Apodeti assalta Atsabe iha Golpe 1975, ema nain 16 mate husi parte Fretilin.
Infiltrasaun husi Indonesia durante kontra-golpe.
Restrukturasaun: troka ema militar ho ema foun, impaktu halo frakassu militar, Falintil mate barak, ho populasaun. Moras, etc.
Aviaun ho bomba, etc. comtamina be.
Onisa usa ai-moruk tradisional ho bomba atu kura ema.
Hetan moras paralisia, hetan ai-moruk liu husi mehi ida atu bele kura.
Kahur soldadu Falintil sira hamutuk husi parte Mambae, Kemak, Tetun atu oinsa usa lian tetun, hetan unidade.
Nicolau Loubato mate, tropa nia morale tun fali. Ema rende fali.
Reaksaun kontra Filomeno Paixao. Nia resiste ho kilat 2 deit to’o 1982.
Oinsa efektus ai-moruk Biru, Kakaluk.
Rende 1982 tanba laiha ligasaun ona. Kontaktu ho vila fo konfiansa ba ninia seguransa, rende ho ema nain 16, kilat 2 deit.
Padre Ermera lori nia hasoru Dom Martinho, siu koragem atu halo funu nafatin, la deskobre ema.
Ba Korem, Jakarta; obriga nia ba Lorosa’e hasoru malu ho Xanana, maibe lakohi.
1991 hetan ligasaun ho Xanana, ba ermera iha nia uma. Oinsa subar fali Xanana.
Xanana entrega tudik 2 ba nia no kilat ida atu nia bele resiste. Sai fali ba ai-laran ho ema nain40.
Konta oinsa Xanana tama Ermera, tanba ema haruka mina-rai, entaun hanoin sei iha resistensia.
Tama Ermera husi Padre Mario Belo ho Dusai.
Nia sai fali ba ai-laran, populasaun hetan fali koragem, organisa atu bele apoia.
Konis Santana tama Ermera, povo organizadu tiha ona.
Nia sae ba ai-laran, enemigu tiru mate ninia aliin.
1991 jovems barak sae ba ai-laran atnba 12 Novembru.
Nia fo seguransa ba Konis Santana to’o 1998, wainhira Konis mate. Oinsa Konis ninia karakter, ninia moras. Hetan alivio husi moras oinsa,etc.
Tuir votasaun 1999 iha akantonamentu Hularema. Ba Aileu hafoin votasaun. Simu ajuda husi FRAP.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.044
Audio
Pasta: 08023.149Título: Entrevista a Taur Matan Ruak no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: A guerra entre os timorenses ajudou a invasão.
A sua família era da Apodeti; depois aderiu a Fretilin no contra-golpe; entrou por curiosidade, depois ficou por convicção.
A guerra: apareceu porque as pessoas não foram capazes de resolver seus problemas através do diálogo.
As Falintil: começou por um erro, depois alcança o objectivo. Fazem sacrifícios, é preico homenageá-las. O sofrimento torna-as mais sábeias e também mais humildes.
Evolução do processo: separação, deopis união.
Processo de mudança de Olipgari e Mauk Moruk.
As Falintil deixam de ser da Fretilin: todo o cidadão pode participar na guerra.
A morte de Konis Santana: ele não ocupa o lugar de Konis Santana, Konis é mais político, ele é militar. Konis Santana assume o seu papel de político depois morre.
Alteração das Falintil antes da Consulta Popular: redução dos elementos das forças.
Necessidade de narrar correctamente a história, deve ser verdadeira, para ser prestigiada. Não se deve esconder os pontos fracos.
É difícl o Comandante convencer seus elementos a não se deixarem ser mortos.
00:55
Nome de guerra: Taur Matan Ruak
Nome próprio: José Maria de Vasconcelos
05:55
Há uma polémica desnecessária no momento crucial do país,
É preciso unir as mentes e a sabedoria para erguer a nação.
Há uma história que posso falar aos senhores
História de conjunto e processo político
400 anos de colonialismo.
24-4-74 Portugal mudou a história
Dar oportunidade aos timorenses falarem sobre democracia, liberdade de expressão e associação.
Neste processo existe apenas um breve período
Os timorenses guerreiam-se.
10:55
Quando os timorenses de guerreiam condiciona,
Nova situação – invasão do território
No íntimo do timorense nasce inimizades e confrontos
Dentro deste processo nasce as Falintil
As Falintil são um grupo muito ligado à Fretilin
Após pouco tempo de guerra a Indonésia invade
A guerra não é entre timorenses – entre timorenses e a Indonésia
A guerra trouxe muito sofrimento e muita morte
Não existe estatística, mas calcula-se que tenha morrido 1/3 de uma população de 750/800 mil (ou será 690 mil) pessoas.
Houve muitas alterações na nossa política
Aderi a Falintil no dia 20 de Agosto quando,
Fretilin fez o contra golpe.
Antes deste acontecimento eu era da Apodeti
Mas o contra golpe fez-me aderir a Fretilin.
15:55
O interesse da nação reúne todos a,
Dar a tu contribuição.
As actuações das Falintil têm (excessos) no contra golpe
A guerra apareceu porque se tornou impossível resolver os conflitos políticos em conjunto.
20:55
Democracia a implementar
Democracia que as pessoas defendem
Democracia que as pessoas falam
Os excessos são parte do processo
Nas Falintil há excessos
Há alterações por isso os objectivos são atingidos.
25:55
As Falintil sacrificaram-se - merecem homenagem, respeito, carinho
Os erros que eles fizeram de facto
As Falintil vendem roupas no mercado.
30:55
Eu não sou da Apodeti, fiz trabalhos para a Apodeti
Definir as rótulas partidárias.
35:55
Facto importante foi a saída das Falintil da Fretilin
A Transformação das Falintil foi exigida pela situação.
40:55
Os conflitos entre as Falintil
Problemas antagónicos e não antagónicos.
45:55
Processo de mudança de Ologari e Mauk Moruk
Processo da geração, vida constante
Participação da igreja - sociedade civil,
Comunidade internacional.
As Falintil implementam tarefa de unidade nacional e evolução interna.
50:55
A evolução interna promove acções de unidade nacional
A união foi determinada pela consciência
A mudança reflecte a exigência da situação, entende processo social,
e politico como processo que daí advêm.
55:55
Diz o ditado ”quem corre por gosto não se cansa”.
Valorização aos mortos – heróis nacionais
Konis Santana assume o cargo político
Taur Matan Ruak assume o cargo de Konis Santana
Estrutura intermediária.
60:55
Morte de David Alex
Comandante Lere assume o lugar de David Alex.
65:55
Alteração das Falintil antes de referendo
Redução dos efectivos das forças armadas
Reconhecimento das forças armadas.
70:55
Como narrar a história da resistência
Deve ser com atenção
Para preservar o bom-nome da pessoa.
75:55
Tendência de narrar a seu favor,
Escondendo seus pontos fracos.
Apesar de a sua história reunir coragem,
Não deve ser um projecto para se exibir.
80:55
Olhar em frente. Reflexão do Xavier Amaral.
82:00;
[Tétum: Funu entre Timor oan sira ajuda invasaun.
Ninia familia Apodeti; depois adere be Fretilin tanba kontra-golpe; tama tanba kuriosidade, depois hetan koviksaun.
Funu: mosu wainhira ema labele tur atu resolve problema.
Falintil: sermpre hahu ho sala, depois konsege ojektivu. Halo sakrifisiu, presiza homenagem. Sofrimentu aumenta matenek nomos humildade.
Evolusaun do processu: fahe malu, deopis une malu fali.
Processu troka Olipgari no Mauk Moruk.
Falintil sai husi Fretilin: sidaddaun hotu maka partisipa iha funu.
Konis Santana nia mate: nia la troka Konis Santana, Konis mak poitiku, nia militar. Asume Konis Santana nia papel politiku hafoin nia mate.
Alterasaun Falintil antes Konsulta Popular: reduksaun forsas.
Neceisdade atu konta historia diak, tenki los, ba prestigiu. Labele subar pontus frakus.
Susar atu Comandante bele konvense elementus sira atu bele ba mate.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.149
Audio
Pasta: 08023.147Título: Entrevista a Padre Francisco Barreto no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Nascido em Fohorém, Covalima. Viveu com os avós, assiste a ceremónias tradicionais. Frequenta Escola Primária no Colégio Infante Sagres, Maliana, até 1969, frequentou o seminário menor de Dare, e depois para o seminário das Flores em 1977.
Em 1987 é ordenado sacerdote. Acompanha as actividades partidárias, simpatiza-se com a Fretilin.
Assiste a invasão, aviões sobrevoam cidade, lançam pará-quedistas, como era a situação de Dili nesse tempo.
Como era a resistência das Falintil em Dare nesse tempo. Como Dare foi destruído, reacção do Padre Tavares, traumatizado. Padre João Felgueiras deu-lhe coragem.
Reacção dos seminaristas em Flores sobre a situação.
Em 1987 é colocado em Ainaro como pároco. Ligação com a rede clandestina.
Leva a carta de Xanana Gusmão aos sacerdotes colegas de Xanana; Padre Domingos Cunha e Bispu Ximenes Belo. Dá instruções aos estafetas para que trabalhem com inteligência. Organiza ida de Xanana a Dili.
Esconde o Mau Hunu na residência da missão.
Câncio Lopes de Carvalho avisa-lhe, a situação está muito crítica.
Mau Hunu foi capturado na altura em que entregava a carta ao Bispo X. Belo, foi preso na casa do Baltazar em 1993.
A juventude ficou desmoralizada, por isso procura contactar Taur Matan Ruak, mas em vão. Ferter Cornélio contacta Konis Santana para fazer uma mensagem, uma declaração para o exterior. Konis substitui Mau Hunu por sua própria iniciativa.
Lere não concorda com mudança imposta por Konis
Em 1996 foi falar com Xanana, apresenta a razão da não concordância com Konis Santana. Apresenta também a Taur Matan Ruak.
Participa na elaboração do estatuto de CNRM.
Encontro com Mari Alkatiri, Manuel Tilman, Ramos Horta, como elemento da mudança de CNRT.
Enviado por Xanana Gusmão juntamente com Padre Filomeno Jacob e Padre Domingos Soares para organizar a convenção de Peniche em 1998.
Organiza a ceremónia da inauguração de CNRT em Dili, Caritas.;
[Tétum: Moris Fohorem, Covalima. Hela ho avon sira, eassite ceremonias tradisional. Escola primaria iha colegio infnte sagres Maliana to’o 1969, ba seminariu Dare nian, ba Flores 1977.
1987 simu ordenasaun hanesan Padre. Akompanha aktividades partidu sira nian, simpatiza ho Fretilin.
Assiste invasaun, aviaun nebe semu halehu, hatun paracaidistas, oinsa situasaun iha Dili laran tempu neba.
Oinsa resistensia Falintil iha Dare tempu neba. Oinsa Dare rahun, Padre Tavares nia reaksaun, trauma. Padre Joao Fulgeiras fo koragem.
Reaksaun seminarista iha Flores kona ba situasaun.
1987 ba Ainaro hanesan Padre. Ligasaun ho klandestinidade.
Lori Xanana Gusmao nia surat ba fo Padres nebe kolega ba Xanana ona; Padre Cnha no Bispu Belo. Hanorin servisu inteligensia ba estafeta sira. Organiza estregia ba Xanana mai Dili.
Subar Mau Hunu iha residençia pastoral
Cancio Lopes de Carvalho avisa ba nia, timpuamesasa.
Rona ema kaer Mau Hunu wainhira entrega namanas surat ba Bispu Belo,kaer iha Baltazar nia uma 1993.
Juventude sai desmoralizadu, entaun buka kontaktu ho Taur Matan Ruak, la konsege. Ferter Cornelio kontaktu fali ho Konis Santana atu halo mensagem, deklarasaun ba liur. Konis troka Mau Hunu hanesan ne’e ho ninia inisiativa rasik.
Konis troka, Lere la konkorda
1996 nia ba kolia ho Xanana, apresenta rasaun tansa halo hanesan ne’e ho Konis Santana. Apresenta mos ba Taur Matan Ruak.
Hola paerte iha elaborasaun estatuto CNRM.
Hasoru malu ho ari Alkatiri, Manuel Tilman, Ramos Horta, hanesan parte muda ba CNRT.
Mandato husi Xanana Gusmao hamutuk ho Padre Filomeno Jacob no Padre Domingos Soares atu organiza konvensaun iha Peniche 1998.
Organiza fali ceremonia inaugurasaun CNRT iha Dili, Caritas.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.147
Audio